Giải mã hiện tượng "não cá vàng" sau sinh: Vì sao phụ nữ thường xuyên giảm trí nhớ và hay quên?

1. "Mom Brain" là có thật: Sự tái cấu trúc chất xám để làm mẹ

Đầu tiên, cần khẳng định rằng cảm giác hay quên của bạn không phải là tưởng tượng. Các nghiên cứu hình ảnh học thần kinh (MRI) đã chứng minh rằng cấu trúc não bộ của phụ nữ thực sự thay đổi trong quá trình mang thai và sau sinh. Cụ thể, khối lượng chất xám ở một số vùng não của người mẹ bị thu nhỏ lại. Nghe đến "teo não" hay "giảm chất xám", nhiều người sẽ cảm thấy sợ hãi. Tuy nhiên, trong bối cảnh này, sự thu nhỏ lại mang ý nghĩa tích cực, được gọi là quá trình "cắt tỉa synap" (synaptic pruning).

Cảm giác hay quên của bạn không phải là tưởng tượng

Hãy tưởng tượng não bộ của bạn giống như một chiếc máy tính đang được dọn dẹp ổ cứng để cài đặt một phần mềm mới quan trọng hơn, đó là "phần mềm làm mẹ". Não bộ chủ động loại bỏ các kết nối thần kinh không cần thiết để tập trung năng lượng cho các vùng não chuyên biệt về cảm xúc, sự đồng cảm và khả năng bảo vệ con. Quá trình này giúp người mẹ trở nên nhạy bén hơn với tiếng khóc của trẻ, hiểu được nhu cầu không lời của con và hình thành sợi dây gắn kết mẫu tử thiêng liêng. Cái giá phải trả cho sự "siêu nhạy cảm" với con cái chính là sự lơ đễnh với những thứ được não bộ cho là kém quan trọng hơn như: chìa khóa để đâu, tên của người hàng xóm hay nội dung một email công việc. Vì vậy, việc hay quên thực chất là dấu hiệu cho thấy não của bạn đang hoạt động hết công suất để ưu tiên cho sự sinh tồn của em bé.

2. Cơn bão hormone: Khi Estrogen và Progesterone "chơi tàu lượn"

Nguyên nhân sinh học thứ hai dẫn đến tình trạng sương mù não (brain fog) chính là sự biến động dữ dội của các nội tiết tố. Trong suốt 9 tháng thai kỳ, nồng độ Estrogen và Progesterone trong cơ thể mẹ tăng vọt lên mức cao chưa từng có (gấp hàng trăm lần bình thường) để nuôi dưỡng thai nhi. Estrogen được ví như "liều thuốc tăng lực" cho não bộ, giúp tăng cường sự tập trung và trí nhớ. Đó là lý do nhiều bà bầu cảm thấy mình rất minh mẫn và tràn đầy năng lượng ở tam cá nguyệt thứ hai.

Tuy nhiên, ngay sau khoảnh khắc em bé chào đời và nhau thai bong ra, nồng độ của hai loại hormone này sụt giảm đột ngột và rơi thẳng xuống đáy vực. Sự "cai nghiện" hormone đột ngột này gây ra một cú sốc lớn cho các chất dẫn truyền thần kinh trong não, làm gián đoạn quá trình ghi nhớ và xử lý thông tin. Đồng thời, lúc này cơ thể lại tiết ra một lượng lớn Oxytocin (hormone tình yêu) mỗi khi mẹ cho con bú hoặc ôm ấp bé. Oxytocin có tác dụng làm dịu, gây buồn ngủ và khiến người mẹ chỉ tập trung sự chú ý vào em bé, lờ đi thế giới xung quanh. Sự kết hợp giữa việc thiếu hụt Estrogen kích thích và sự gia tăng Oxytocin gây êm dịu tạo nên một trạng thái lơ mơ, nhớ nhớ quên quên đặc trưng của các bà mẹ sau sinh.

3. Thiếu ngủ mạn tính: Kẻ thù số một của trí nhớ

Dù não bộ có tái cấu trúc hay hormone có thay đổi thế nào, thì nguyên nhân trực tiếp và tàn khốc nhất gây suy giảm trí nhớ vẫn là thiếu ngủ. Giấc ngủ đóng vai trò sống còn trong việc củng cố trí nhớ. Khi chúng ta ngủ, đặc biệt là trong giai đoạn ngủ sâu, não bộ sẽ tiến hành sàng lọc thông tin thu nhận trong ngày, chuyển các ký ức ngắn hạn thành ký ức dài hạn để lưu trữ. Quá trình này giống như việc nhấn nút "Save" cho một văn bản bạn vừa soạn thảo.

Đối với một bà mẹ nuôi con nhỏ, khái niệm "ngủ thẳng giấc" là một điều xa xỉ. Việc phải thức dậy liên tục sau mỗi 2-3 tiếng để cho con bú, thay tã hoặc dỗ con khóc khiến giấc ngủ của mẹ bị vụn vỡ. Mẹ hiếm khi đạt được đến giai đoạn ngủ sâu (REM) cần thiết để phục hồi não bộ. Khi quá trình lưu trữ ký ức bị gián đoạn liên tục đêm này qua đêm khác, não bộ rơi vào trạng thái kiệt quệ. Nó mất khả năng tập trung (không thể nạp thông tin mới) và mất khả năng truy xuất dữ liệu (không thể nhớ thông tin cũ). Đó là lý do tại sao bạn cảm thấy đầu óc mình như "trên mây", phản xạ chậm chạp và không thể nhớ nổi mình vừa định làm gì. Tình trạng thiếu ngủ tích lũy kéo dài (sleep debt) có thể gây ảnh hưởng đến nhận thức tương đương với việc say rượu.

4. Gánh nặng vô hình và sự quá tải nhận thức

Ngoài các yếu tố sinh học, yếu tố tâm lý xã hội cũng đóng góp một phần không nhỏ vào chứng hay quên này. Làm mẹ không chỉ là việc ôm ấp một đứa trẻ, mà là việc quản lý một danh sách công việc khổng lồ không tên: lịch tiêm chủng, giờ ăn, giờ ngủ, thay tã, giặt giũ, nấu nướng, và cả việc quay trở lại công việc xã hội. Bộ não của người phụ nữ sau sinh giống như một trình duyệt web đang mở hàng trăm tab cùng một lúc. Khi bộ nhớ RAM bị quá tải, máy tính sẽ bị treo hoặc xử lý chậm chạp; não bộ con người cũng hoạt động theo cơ chế tương tự.

Các nhà tâm lý học gọi đây là "gánh nặng tâm trí" (mental load). Việc phải liên tục để tâm đến sự an toàn và nhu cầu của một sinh linh bé nhỏ khiến não bộ luôn trong trạng thái cảnh giác cao độ (hyper-vigilance). Năng lượng não bộ bị rút cạn cho việc lo lắng và lên kế hoạch cho con, nên không còn đủ "băng thông" để ghi nhớ những việc lặt vặt khác. Sự hay quên lúc này không phải là bệnh, mà là cơ chế bảo vệ của não để tránh bị sập nguồn hoàn toàn trước áp lực quá lớn.

5. Khi nào sẽ hết và làm sao để cải thiện?

Tin vui là tình trạng "não cá vàng" này không kéo dài vĩnh viễn. Các nghiên cứu cho thấy trí nhớ của phụ nữ sẽ dần hồi phục khi trẻ bắt đầu ngủ xuyên đêm và cai sữa, thường là sau 1-2 năm. Thậm chí, nhiều nghiên cứu còn chỉ ra rằng sau khi vượt qua giai đoạn này, não bộ của người mẹ sẽ trở nên kiên cường hơn, khả năng chịu áp lực và giải quyết vấn đề tốt hơn so với trước khi sinh.

Chế độ dinh dưỡng giàu Omega-3 hỗ trợ tốt cho việc phục hồi tế bào thần kinh

Để sống chung với "lũ" trong giai đoạn này, các mẹ đừng quá khắt khe với bản thân. Hãy chấp nhận rằng mình không thể nhớ hết mọi thứ và sử dụng các công cụ hỗ trợ ngoại vi: ghi chú vào điện thoại, dán giấy nhớ lên tủ lạnh, hoặc đặt báo thức cho mọi việc quan trọng. Chế độ dinh dưỡng giàu Omega-3 (có trong cá hồi, hạt óc chó) và các vitamin nhóm B cũng hỗ trợ rất tốt cho việc phục hồi tế bào thần kinh. Quan trọng nhất, hãy tranh thủ ngủ bất cứ khi nào có thể và san sẻ việc nhà với người thân. Một giấc ngủ ngắn 20 phút cũng có giá trị như một liều thuốc bổ cho não bộ. Nếu tình trạng hay quên đi kèm với cảm giác buồn chán, tuyệt vọng hoặc lo âu quá mức, hãy đi khám bác sĩ vì đó có thể là dấu hiệu của trầm cảm sau sinh chứ không chỉ là chứng hay quên đơn thuần.

Hiện tượng giảm trí nhớ sau sinh là một sự đánh đổi thiêng liêng của tạo hóa: Người mẹ chấp nhận quên đi một chút về thế giới xung quanh để "nhớ" kỹ hơn về đứa con của mình. Đó là dấu hiệu cho thấy bạn đang là một người mẹ tốt với bộ não đang hoạt động hết công suất để bảo vệ con. Hãy kiên nhẫn với chính mình, cười xòa trước những lần quên chìa khóa, vì sự minh mẫn rồi sẽ quay trở lại, nhưng những khoảnh khắc đầu đời bên con thì sẽ trôi qua rất nhanh.

THÔNG TIN LIÊN HỆ:

Fanpage của Dr Thắng

1. Thạc sĩ Vũ Công Thắng:

https://www.facebook.com/dr.thang.vn?locale=vi_VN

2. Ths. Vũ Công Thắng:

https://www.facebook.com/bsthang.vucong?locale=vi_VN

3. THS. Vũ Công Thắng:

https://www.facebook.com/profile.php?id=61555877620663&locale=vi_VN

Zalo: 033 809 8222 (không gọi điện vì bác sĩ bận khám sẽ không nghe được)
Địa chỉ phòng khám: Phòng khám Đa khoa đại học Phenikaa, địa chỉ tại 167 Phố Hoàng Ngân, Phường Yên Hòa, Hà Nội.
Thời gian làm việc: Sáng 7h30-11h và chiều 14h-16h30 tất cả các ngày trong tuần. Do lịch làm việc của Bác sĩ Thắng không cố định nên nhà mình vui lòng liên hệ trước 1 ngày để có được lịch cụ thể.
Liên hệ đặt lịch khám: 024 2222 6699