1. Cơ chế khoa học: Tại sao ruột lại "từ chối" sữa sau khi ốm?

Để hiểu tại sao con không thể tiêu hóa được sữa, chúng ta cần đi sâu vào cấu trúc vi mô của đường ruột. Trong sữa (bao gồm sữa mẹ, sữa bò, sữa dê và hầu hết các loại sữa công thức) đều chứa một loại đường đôi tự nhiên gọi là Lactose. Đây là nguồn cung cấp năng lượng chính cho não bộ và sự phát triển của trẻ. Để cơ thể hấp thu được loại đường này, ruột non phải tiết ra một loại men (enzyme) có tên là Lactase. Men Lactase này nằm ngay trên đỉnh của các vi nhung mao – những lông tơ nhỏ xíu lót trên bề mặt niêm mạc ruột, có nhiệm vụ cắt nhỏ đường Lactose thành đường đơn để ngấm vào máu.

Khi trẻ bị tiêu chảy cấp (đặc biệt là do Rotavirus hoặc vi khuẩn), các tác nhân gây bệnh sẽ tấn công và phá hủy lớp niêm mạc ruột non. Hậu quả là các vi nhung mao bị cùn mòn, rụng đi hoặc bị tổn thương nặng nề. Vì men Lactase nằm ngay trên đỉnh của các vi nhung mao này, nên khi nhung mao mất đi, men Lactase cũng bị cuốn trôi theo. Tình trạng này gọi là bất dung nạp Lactose thứ phát (xảy ra sau một tổn thương, khác với bẩm sinh). Lúc này, dù trẻ uống sữa vào nhưng trong ruột lại không có "kéo" (men Lactase) để cắt nhỏ đường. Đường Lactose không được tiêu hóa sẽ ứ đọng lại trong lòng ruột và trở thành "thức ăn" cho các vi khuẩn lên men, khởi nguồn cho chuỗi rắc rối tiêu hóa tiếp theo.

Bé uống sữa bị tiêu chảy có thể là do không dung nạp Lactose có trong sữa

2. Dấu hiệu nhận biết: Phân chua, sủi bọt và hăm đỏ hậu môn

Khác với tiêu chảy do nhiễm trùng (thường kèm sốt, nôn, phân tanh hoặc có máu), tiêu chảy do bất dung nạp Lactose có những đặc điểm rất riêng biệt liên quan chặt chẽ đến bữa ăn của trẻ. Dấu hiệu dễ nhận thấy nhất là thời điểm đi ngoài: trẻ thường có cảm giác đau bụng, chướng hơi và muốn đi vệ sinh khoảng 30 phút đến 2 tiếng sau khi uống sữa. Bụng trẻ thường sôi ùng ục, căng cứng do quá trình lên men đường sinh ra nhiều khí gas.

Quan trọng hơn cả là tính chất của phân. Do đường Lactose bị lên men tạo ra axit lactic, nên phân của trẻ thường có mùi chua nồng rất đặc trưng (giống mùi dấm hoặc dưa chua). Phân thường lỏng, có màu vàng nhạt, bắn tia mạnh và đặc biệt là có bọt khí (sủi bọt tăm). Chính vì tính axit trong phân rất cao, nên khi tiếp xúc với da vùng hậu môn, nó sẽ gây kích ứng dữ dội. Chỉ sau vài lần đi ngoài, vùng da quanh hậu môn của bé sẽ đỏ lựng lên, rát bỏng và hăm loét nhanh chóng dù mẹ có vệ sinh kỹ đến đâu. Nếu thấy con vừa khỏi ốm mà lại xuất hiện tam chứng: "Phân chua - Sủi bọt - Hăm đỏ" ngay sau khi uống sữa, cha mẹ cần nghĩ ngay đến bất dung nạp Lactose.

3. Hậu quả của việc cố ép trẻ uống sữa thường

Nhiều cha mẹ vì thiếu kiến thức nên khi thấy con tiêu chảy, sụt cân lại càng lo lắng và cố gắng ép con uống thêm sữa để bù chất. Họ cho rằng sữa là nguồn dinh dưỡng tốt nhất và "uống vào rồi cũng sẽ hấp thu được một ít". Đây là một sai lầm tai hại. Khi đường Lactose không được hấp thu, nó sẽ nằm lại trong lòng ruột và hoạt động như một nam châm hút nước. Nó sẽ kéo nước từ trong cơ thể đổ dồn vào lòng ruột, gây ra hiện tượng "tiêu chảy thẩm thấu".

Việc tiếp tục nạp Lactose vào một đường ruột đang thiếu men Lactase giống như việc đổ thêm dầu vào lửa. Nó không chỉ khiến tình trạng tiêu chảy trầm trọng hơn, kéo dài dai dẳng (có thể chuyển thành tiêu chảy mạn tính) mà còn làm tổn thương niêm mạc ruột sâu sắc hơn, khiến các vi nhung mao không có thời gian để hồi phục và mọc lại. Hậu quả là trẻ rơi vào vòng xoắn bệnh lý: Tiêu chảy -> Tổn thương ruột -> Bất dung nạp Lactose -> Uống sữa -> Tiêu chảy nặng hơn -> Suy dinh dưỡng. Trẻ sẽ ngày càng còi cọc, biếng ăn và chậm lớn nếu không cắt đứt được mắt xích này.

4. Giải pháp "vàng": Đổi sữa và kiên nhẫn chờ đợi

Chìa khóa duy nhất để giải quyết tình trạng này không phải là thuốc kháng sinh hay thuốc cầm tiêu chảy, mà là loại bỏ tạm thời đường Lactose ra khỏi thực đơn để đường ruột có thời gian "nghỉ ngơi" và phục hồi. Đối với trẻ đang bú sữa công thức, cha mẹ cần ngưng ngay loại sữa đang dùng và chuyển sang các dòng sữa chuyên biệt gọi là "Lactose-free" (trên hộp thường ghi chữ LF hoặc Free Lactose). Trong các loại sữa này, đường Lactose đã được thay thế bằng các loại đường khác dễ tiêu hóa hơn (như Maltodextrin) hoặc đã được thủy phân sẵn, giúp trẻ vẫn nhận đủ dinh dưỡng mà không bị đi ngoài. Thường chỉ sau 1-2 ngày đổi sữa, các triệu chứng sôi bụng, đi lỏng sẽ thuyên giảm rõ rệt, phân đặc lại và hết mùi chua.

Mẹ nên chuyển sang các dòng sữa chuyên biệt gọi là "Lactose-free"

Đối với trẻ đang bú mẹ hoàn toàn, tình huống sẽ phức tạp hơn vì sữa mẹ cũng chứa nhiều Lactose. Tuy nhiên, trong sữa mẹ lại chứa các yếu tố tăng trưởng giúp phục hồi niêm mạc ruột và nhiều kháng thể quý giá. Do đó, các chuyên gia khuyến cáo vẫn nên tiếp tục cho trẻ bú mẹ. Trong trường hợp triệu chứng quá nặng, bác sĩ có thể kê thêm men Lactase nhỏ giọt để bổ sung trực tiếp cho bé trước mỗi cữ bú, hoặc hướng dẫn mẹ vắt bỏ bớt lớp sữa đầu (chứa nhiều đường) và cho bé bú lớp sữa sau (chứa nhiều béo).

5. Khi nào có thể quay lại uống sữa bình thường?

Một câu hỏi lớn là liệu trẻ có phải uống sữa Lactose-free cả đời không? Câu trả lời là không. Bất dung nạp Lactose sau tiêu chảy cấp chỉ là tình trạng tạm thời (thứ phát). Khi niêm mạc ruột lành lại, các vi nhung mao mọc lên, cơ thể sẽ tự sản xuất lại được men Lactase. Quá trình hồi phục này thường mất khoảng 1 đến 2 tuần, đôi khi lâu hơn tùy thuộc vào mức độ tổn thương ban đầu và cơ địa của trẻ.

Cha mẹ nên duy trì chế độ ăn không Lactose cho đến khi phân của trẻ hoàn toàn bình thường, trẻ tăng cân trở lại và hết các dấu hiệu đau bụng (thường khoảng 2 tuần). Sau đó, hãy thực hiện quy trình "cai sữa Lactose-free" một cách từ từ. Đừng chuyển đổi đột ngột mà hãy pha trộn sữa cũ và sữa mới, hoặc uống xen kẽ các cữ trong ngày để đường ruột tập làm quen lại với Lactose. Bắt đầu bằng một lượng nhỏ, nếu thấy êm thì tăng dần lên. Bên cạnh đó, việc bổ sung sữa chua (chứa ít Lactose và nhiều lợi khuẩn) và men vi sinh trong giai đoạn hồi phục cũng hỗ trợ rất tốt cho việc tái tạo niêm mạc ruột.

Bất dung nạp Lactose thứ phát là một "cái đuôi" khó chịu của bệnh tiêu chảy cấp, nhưng nó hoàn toàn có thể kiểm soát được bằng chế độ dinh dưỡng khoa học. Sự hiểu biết của cha mẹ về cơ chế này sẽ giúp tránh được việc dùng thuốc sai lầm và ngăn chặn nguy cơ suy dinh dưỡng cho trẻ. Hãy nhớ rằng, trong giai đoạn này, một hộp sữa phù hợp (Lactose-free) có giá trị hơn vạn liều thuốc bổ. Hãy kiên nhẫn để đường ruột của con được chữa lành tự nhiên, và dòng sữa ngọt ngào sẽ lại nuôi dưỡng con khôn lớn thay vì là nỗi ám ảnh mỗi ngày.

THÔNG TIN LIÊN HỆ:

• Fanpage của Dr Thắng

1. Thạc sĩ Vũ Công Thắng:

https://www.facebook.com/dr.thang.vn?locale=vi_VN

2. Ths. Vũ Công Thắng: 

https://www.facebook.com/bsthang.vucong?locale=vi_VN

3. THS. Vũ Công Thắng: 

https://www.facebook.com/profile.php?id=61555877620663&locale=vi_VN

• Zalo: 033 809 8222 (không gọi điện vì bác sĩ bận khám sẽ không nghe được)

• Địa chỉ phòng khám: Phòng khám Đa khoa đại học Phenikaa, địa chỉ tại 167 Phố Hoàng Ngân, Phường Yên Hòa, Hà Nội.

• Thời gian làm việc: Sáng 7h30-11h và chiều 14h-16h30 tất cả các ngày trong tuần. Do lịch làm việc của Bác sĩ Thắng không cố định nên nhà mình vui lòng liên hệ trước 1 ngày để có được lịch cụ thể.

• Liên hệ đặt lịch khám: 024 2222 6699