1. Tại sao trẻ sơ sinh lại bị vàng da?

Để hiểu rõ căn nguyên, chúng ta cần làm quen với một chất có tên là Bilirubin. Đây là một sắc tố màu vàng được tạo ra khi các tế bào hồng cầu già cỗi bị phá vỡ. Khi còn nằm trong bụng mẹ, trẻ có lượng hồng cầu rất cao để đảm bảo nhu cầu oxy. Sau khi chào đời, trẻ bắt đầu tự thở, lượng hồng cầu thừa này sẽ vỡ ra hàng loạt, giải phóng một lượng lớn Bilirubin vào máu. Thông thường, gan sẽ làm nhiệm vụ lọc Bilirubin này và đào thải ra ngoài qua phân và nước tiểu.

Vàng da khiến da, niêm mạc của trẻ vàng

Tuy nhiên, gan của trẻ sơ sinh giống như một nhà máy mới vận hành, công suất hoạt động chưa đạt 100%. Hệ thống men gan chưa hoàn thiện khiến tốc độ đào thải không theo kịp tốc độ sản xuất Bilirubin. Hậu quả là sắc tố vàng này bị ứ đọng trong máu, thấm vào da và niêm mạc mắt, gây ra hiện tượng vàng da. Đây là cơ chế sinh học tự nhiên. Mức độ vàng da nặng hay nhẹ phụ thuộc vào sự cân bằng giữa lượng hồng cầu vỡ ra và khả năng làm việc của gan. Khi sự cân bằng này được duy trì trong ngưỡng an toàn, đó là sinh lý. Nhưng khi Bilirubin tăng vọt quá ngưỡng cho phép, nó sẽ trở thành độc chất tấn công não bộ, đó là bệnh lý.

2. Nhận diện vàng da sinh lý: "Cơn mưa rào" nhẹ nhàng rồi sẽ tạnh

Vàng da sinh lý được coi là một hiện tượng chuyển tiếp bình thường của cơ thể trẻ để thích nghi với môi trường bên ngoài. Đặc điểm nhận dạng quan trọng nhất của loại này là thời điểm xuất hiện. Vàng da sinh lý không bao giờ xuất hiện ngay trong ngày đầu tiên sau sinh. Nó thường bắt đầu lộ diện từ ngày thứ 2 hoặc thứ 3, đạt đỉnh điểm vào ngày thứ 4 hoặc thứ 5, sau đó giảm dần và tự biến mất sau 7 đến 10 ngày (đối với trẻ đủ tháng) hoặc khoảng 2 tuần (đối với trẻ sinh non).

Về mức độ biểu hiện, màu vàng của da thường nhạt, tươi sáng như màu chanh và chỉ khu trú ở vùng mặt, cổ, ngực và bụng phía trên rốn. Cha mẹ sẽ không thấy vàng da lan xuống đùi, cẳng chân hay lòng bàn tay, bàn chân. Quan trọng hơn cả là toàn trạng của bé hoàn toàn bình thường. Dù da có vàng, bé vẫn bú mẹ giỏi, ngủ ngon, cử động tay chân linh hoạt, nước tiểu trong hoặc vàng nhạt, phân vàng đẹp. Trong trường hợp này, cha mẹ không cần can thiệp y tế đặc biệt. Chỉ cần cho bé bú mẹ tích cực (8-12 cữ mỗi ngày) để giúp bé đi tiêu, đi tiểu nhiều hơn, cơ thể sẽ tự đào thải hết lượng Bilirubin dư thừa qua đường bài tiết.

3. Nhận diện vàng da bệnh lý: Những "tín hiệu báo động" không thể làm ngơ

Trái ngược với sự lành tính của vàng da sinh lý, vàng da bệnh lý là một tình trạng cấp cứu cần được xử lý ngay lập tức để tránh biến chứng nhiễm độc thần kinh. Dấu hiệu cảnh báo sớm nhất và nguy hiểm nhất là thời gian khởi phát. Nếu cha mẹ thấy con bị vàng da sớm trong vòng 24 giờ đầu sau sinh, đó chắc chắn là bệnh lý. Nguyên nhân thường do bất đồng nhóm máu mẹ con (hệ Rh hoặc ABO) khiến hồng cầu bị vỡ ồ ạt ngay khi vừa sinh ra.

Bên cạnh thời gian, tốc độ lan rộng cũng là yếu tố then chốt. Vàng da bệnh lý diễn tiến cực nhanh. Sáng có thể chỉ vàng mặt, chiều đã lan xuống bụng và tối đã vàng đến tận lòng bàn tay, lòng bàn chân (vùng 5 theo phân độ Kramer). Màu da thường vàng đậm, vàng sậm như nghệ hoặc vàng cam, ấn ngón tay vào thấy vết vàng lưu lại lâu. Kèm theo đó là các dấu hiệu bất thường về thần kinh và thể chất: trẻ bỏ bú hoặc bú kém, lừ đừ, ngủ li bì khó đánh thức, hoặc ngược lại là kích thích, khóc thét từng cơn, xoắn vặn người. Nếu thấy trẻ sốt, đi phân bạc màu (trắng như phân cò) hoặc nước tiểu sẫm màu như nước chè đặc, đó là dấu hiệu của tắc mật hoặc nhiễm trùng sơ sinh nặng.

Ngoài ra, nếu tình trạng vàng da kéo dài quá 2 tuần ở trẻ đủ tháng và quá 3 tuần ở trẻ sinh non mà không có dấu hiệu thuyên giảm, dù mức độ vàng không quá đậm, cha mẹ cũng cần đưa trẻ đi khám để loại trừ các bệnh lý như suy giáp trạng bẩm sinh hay viêm gan.

4. Tại sao không nên chủ quan và tin vào "tắm nắng"?

Một sai lầm kinh điển trong dân gian mà y học hiện đại đã phải tốn nhiều công sức để đính chính là quan niệm "tắm nắng trị vàng da". Rất nhiều gia đình khi thấy con vàng da đậm vẫn cố gắng để con ở nhà tắm nắng mỗi sáng thay vì đưa đi viện. Các bác sĩ nhi khoa khẳng định: Ánh sáng mặt trời buổi sớm không đủ cường độ để phá vỡ cấu trúc của Bilirubin độc hại. Việc tắm nắng chỉ có tác dụng hỗ trợ tổng hợp Vitamin D giúp xương chắc khỏe, hoàn toàn không phải là phương pháp điều trị vàng da bệnh lý. Sự trì hoãn vì tin vào tắm nắng có thể khiến trẻ bỏ lỡ "thời điểm vàng" để chiếu đèn, dẫn đến hậu quả khôn lường.

Biến chứng đáng sợ nhất của vàng da bệnh lý là vàng da nhân não (Kernicterus). Khi lượng Bilirubin gián tiếp trong máu tăng quá cao, nó sẽ thấm qua hàng rào máu não và lắng đọng tại các nhân xám trong não, gây tổn thương tế bào thần kinh vĩnh viễn. Trẻ có thể bị co giật, hôn mê và tử vong trong giai đoạn cấp. Nếu sống sót, trẻ cũng phải gánh chịu những di chứng nặng nề suốt đời như bại não, điếc, chậm phát triển trí tuệ và vận động. Điều đáng tiếc là biến chứng này hoàn toàn có thể phòng ngừa được nếu trẻ được chiếu đèn chuyên dụng kịp thời.

5. Lời khuyên chăm sóc và theo dõi tại nhà

Để đảm bảo an toàn cho con, cha mẹ cần thực hiện quy trình theo dõi sát sao trong 7 ngày đầu đời. Vì nhiều bệnh viện cho mẹ và bé xuất viện sớm (sau 2-3 ngày), nên việc quan sát tại nhà là cực kỳ quan trọng. Hãy quan sát màu da của bé dưới ánh sáng tự nhiên (ánh sáng mặt trời), tuyệt đối không quan sát dưới ánh đèn neon hoặc đèn vàng trong phòng ngủ vì sẽ gây sai lệch màu sắc.

Cách kiểm tra đơn giản nhất là dùng ngón tay ấn nhẹ lên vùng trán, ngực, bụng, đùi, cẳng chân của bé rồi thả ra nhanh. Nếu tại vị trí ấn, da có màu trắng bệch rồi hồng lại ngay là bình thường. Nếu để lại một vết màu vàng rõ rệt, chứng tỏ bé đã bị vàng da tại vùng đó. Hãy ghi nhớ quy tắc "từ đầu xuống chân": vàng da càng lan xuống thấp (tới đùi, chân) thì mức độ càng nặng. Ngay khi thấy da con vàng đến vùng bụng dưới hoặc đùi, hoặc trẻ có biểu hiện bỏ bú, lừ đừ, hãy đưa bé đến cơ sở y tế có chuyên khoa Nhi sơ sinh ngay lập tức để được đo Bilirubin qua da hoặc xét nghiệm máu. Với vàng da bệnh lý, liệu pháp chiếu đèn (quang trị liệu) là phương pháp điều trị hiệu quả, an toàn và rẻ tiền nhất hiện nay, giúp chuyển đổi Bilirubin độc hại thành dạng không độc để đào thải ra ngoài, cứu nguy cho não bộ của trẻ.

Trẻ vàng da do tăng bilirubin gián tiếp thường được điều trị bằng phương pháp chiếu đèn

Vàng da ở trẻ sơ sinh là câu chuyện "cũ người mới ta". Dù phổ biến, nhưng nó chưa bao giờ là vấn đề được phép xem nhẹ. Ranh giới giữa sinh lý và bệnh lý đôi khi chỉ cách nhau vài giờ đồng hồ theo dõi. Cha mẹ hãy trang bị kiến thức, tin tưởng vào khoa học và sự nhạy bén của mình để bảo vệ con. Đừng để những quan niệm dân gian cũ kỹ làm lỡ nhịp điều trị, bởi một quyết định đúng đắn và kịp thời của cha mẹ hôm nay sẽ bảo vệ trọn vẹn trí tuệ và tương lai của con ngày mai.

THÔNG TIN LIÊN HỆ:

• Fanpage của Dr Thắng

1. Thạc sĩ Vũ Công Thắng:

https://www.facebook.com/dr.thang.vn?locale=vi_VN

2. Ths. Vũ Công Thắng: 

https://www.facebook.com/bsthang.vucong?locale=vi_VN

3. THS. Vũ Công Thắng: 

https://www.facebook.com/profile.php?id=61555877620663&locale=vi_VN

• Zalo: 033 809 8222 (không gọi điện vì bác sĩ bận khám sẽ không nghe được)

• Địa chỉ phòng khám: Phòng khám Đa khoa đại học Phenikaa, địa chỉ tại 167 Phố Hoàng Ngân, Phường Yên Hòa, Hà Nội.

• Thời gian làm việc: Sáng 7h30-11h và chiều 14h-16h30 tất cả các ngày trong tuần. Do lịch làm việc của Bác sĩ Thắng không cố định nên nhà mình vui lòng liên hệ trước 1 ngày để có được lịch cụ thể.

• Liên hệ đặt lịch khám: 024 2222 6699